Detalh del retrach de Mondonville per Quentin de La Tour
Un article de Marcel Carrieres escrich en 1972 per la revista Vida Nòva numèro 5.
L'edat d'aur de la musica occitana (1550-1800)
L'astre de la musica occitana, de la fin de l'Edat Mejana fins als temps d'ara, es pro embolhat e escur, de tal biais que, dins un acamp (veire Viure, n° 12) an pogut pausar la question de saber se n'i avià encara una. E en vertat nos o podèm demandar.
L'originalitat de la musica occitana medievala es pas mai contestada. Per èsser just, m'es vejaire qu'es estada pro exagerada, d'abòrd que la considèran coma un quicòm en se e se desbremba de la comparar a las autras musicas del meteis temps, la de la glèisa d'en primièr, la dels Trouvères e dels Minnesaenger de las ribas del Rin o del Danuvi, las cançons latinas dels Goliards, emai a çò que sobrava de las musicas celtica e andalosa. Mas, o cal reconeisser, tenguèt pro d'originalitat.
De segur, passada l'Edat Mejana, aquela musica evoluèt, coma evoluèron totas las autras musicas, e semblèt qu'aquela originalitat s'amortissiá d'abòrd que nòstra musica, sòrre de la d'Espanha e d'Itàlia, marquèt de son sagèl la dels compositors del Nòrd del Leire. S'en seguiguèt un avesinament e, après la fin de nòstra independéncia politica, an pas mai considerat qu'una sola musica « francesa », de la mar del Nòrd à la Miègterrana. Es tot just se li prestavan « une influence italienne » que marcava d'alhors tanben los compositors francimands que viviàn en çò nòstre, coma lo lorren Bodin de Boismortier. Simpla marca de curiositat e de pintoresc, qu'aviá pas res a veire amb la marca d'una originalitat nacionala e etnica...
Cal confessar enfin que, subretot dins nòstras encontradas europencas, direm : « occidentalas », la musica se pòt gaire compartir amb las limitacions politicas, e que los grands corrents musicals se trufan de las raras que n'es un plaser... Que venga de Viena, de Berlin, de Londre o de París, de Roma o de Madrid, es, d'una mena, la meteissa musica qu'ausissèm. E cal aver l'aurelha pro fina e l'esperit pro agusat per i destriar justament aquelas marcas etnicas – que i son, mas escondudas e subtilas.
Aquí perqué un estudi mai prigond, una escota mai atentiva permet de constatar que, en despieit de la parentela estreita de las doas musicas, parentela faita mai estreita encara d'abord que la majoria dels musicaires occitans trabalhèron a París o a Versailles, la musica occitana dels sègles XVI, XVII e XVIIIen a sabut se gardar una cèrta originalitat e caup en ela tota una tièra de caractèris especifics que notava Roger Calmel e que sotlinhan son individualitat. Se fòrça compositors an viscut e trabalhat a París, nasquèron pasmens en terra nòstra, i passèron lor jovença e i recepièron una formacion musicala primièra, al dintre de las mestrisas parroquialas entre autre, fonsa e solida. Las mestrisas alavetz constituissián una mena de « conservatòris », e citarem las d'Ais de Provença, d'Arle, de Narbona, de Tolosa – e son pas las solas. De mai alavètz la vida esperituala regionala èra activa e las tradicions èran pas vengudas del quite folclòre coma uèi mas se podiá parlar d'una vertadièra civilizacion, occitana, lengadociana, provençala, gascona... Basta de legir las letras que Jean Racine mandava d'Uzès. La centralizacion parisenca, entemenada, es vertat, tre l'anexion de nòstras províncias a la corona, se farà sentir subretot al segle XVIII. E encara lo pòble servava sa lenga e sas costumas. Tanben, emai visquèsson a París e i trabalhèsson, los compositors occitans servaràn la marca de lor origina e de lor formacion primièra. Aquela marca, la trobarem emai en cò de dos dels mai grands d'elis, Mouret lo comtaden e Mondonville lo lengadocian.
Nos cal ara caracterizar aquela producion musicala occitana, que foguèt abondosa e de qualitat mas que la produccion romantica del sègle XIX butèt dins l'escurina, e que tornam descubrir pauc a pauc gràcias à d'enregistraments de qualitat mas encara tròp rares e gravats en pichon nombre.
Cadun es d'acòrd per li trobar una color, una vivacitat « toute méridionale » mas qu'an costuma d'atribuïr, dins un ensemble pretocant, a l'influéncia de l'Itàlia e de l'Espanha vesinas. Es aquí, de tot segur, la primièra marca de nòstra musica occitana, mas aquela marca es sieuna e l'a pas raubada enlòc, la ten del terrador ont espeliguèt. E s'aquela marca s'atròba tanben dins las musicas italiana e espanhòla, çò que negam pas, es que sèm totis d'aquelis « pòbles bruns » que ditz Mistral dins son Òda a la Raça Latina. Sèm fraires e nos semblam, aquí tot !
Adoncs nòstra musica serà viva e acolorida, emai quand serà espelida dins las brumas de la Seina, de la Tamisa o de la Spree e que l'esclat ne serà estat un pauc amudit. Mas vivacitat e color demoraràn, e Mouret tal coma Vachon pensaràn sempre a lor Provença e aquela pensada trelusirà dins lor òbra tota, tot parièr coma dins las Sonatas de Mondonville o dins son òbra lirica Dafnís e Alcimadura.
Quicòm mai. L'inspiracion dels compositors occitans demorarà mai vesina del sorgent populari. O rescontram dins gaire ben totis : Campra s'ensovén dels Nadals provençals dins un de sos motets, un ballet de Floquet es menat coma una farandola, Mouret fa de La Provençala quasi una « opereta marselhesa », Mondonville, dins sa pastorala lengadociana de Dafnís e Alcimadura, escrita subre de paraulas occitanas, bota una cançon del terraire narbonés... Aital faràn tanben los Catalans.
Aquela musica serà pas mens mai mesurada que l'italiana o l'espanhòla, de quinas desfugís l'otrança, e d'aquel biais s'avesina de la francesa. Es lo rebat fidèl de nòstre estament psicologic, coma o es la literatura occitana d'aquela tempora. Seriá tras qu'interessant e ensenharèl d'estudiar de cotria musica e literatura, coma s'es fait ja amb l'arquitectura e los autres arts plastics, emai la musica essent rarament placada subre de paraulas occitanas mas lo mai sovent francesas. Es benlèu aquel estament qu'a fait dire à d'unis que i aviá pas mai de musica occitana – coma s'èran las paraulas que donavan una « nacionalitat » a la musica... Mas aquela mesura que venèm de notar demòra luenh del clacissisme rigorós del sègle de Loís XIV, e i demòra sempre una fantasiá, una vitalitat primaverenca, un barroquisme per tot dire – coma dins la poesia o lo teatre d'Òc, qu'agradarà sempre.
Enfin, coma dins la literatura, las rasics dels compositors an marcat aquela musica d'una marca, d'un sagèl qu'i podèm encara endevinhar. L'estudi comparat de las òbras d'un Mouret e d'un Mondonville, per exemple, o mostrarà sens grand pena.
Gar'aquí definida, cresi, aquela musica occitana encara tròp mal conescuda. Mas notarem qu'es pas demorada petrificada tot al long d'aquels tres sègles. Coma per tota autra, s'i pòt seguir una evolucion, d'abòrd qu'es quicòm de viu e de subtil. I aguèt de corrents, de mòdas. Coma nòstres poetas, nòstres musicaires o avèm dit son estats fòrça marcats per Barroquisme. Aquela quista de la vida, del moviment, aquela libertat, aquel sentit prim, coma o escriu Roger Calmel, opausada a la rigor « olimpiana » del clacissisme del « Sègle Grand », correspondiá plan al temperament occitan e nos valguèt de cap-d'òbras vertadièrs. En literatura Belaud de la Belaudiera, Pèir de Garròs, Bertrand de Larada, Godolin, d'Astros... Antoni de Bertrand, Joan Brudieu, Molinier en musica se presentan coma dels melhors barròcs. E aquel barroquisme que demòra en despieit del temps que passa serà benlèu lo caractèri principal de la musica occitana.
Farem ara mai coneissença amb aquels musicaires encara trop desconeguts e que los Festivals milants que s'amolonan cada estiu en Occitània nos ajudan pas gaire a coneisser.
A l'encontra de çò que se podriá pensar, es pas en Avinhon que traparem la musica occitana la mai blosa. La Cort dels Papas foguèt tot al contra un luòc de rescontre ja europenc, ont venián d'artistas venguts d'Itàlia coma de Borgonha emai de la Flandra. Guillaume de Machault i visquèt longtemps. Aquel secretàri d'un rei de Luxemborg, canonge de la catedral de Reims, foguèt, lo sabèm, lo mai famós representant de l'Ars Nova. Per quant a Nicolau Sabòli, se las paraulas dels sieus Noves son provençalas, comas dels Noves de l'obrejaire Peiròl que visquèt al segle XVIIIen, la musica n'èra aquela dels aires « à la mode », emai venguèssen sovent de París. Es al nòstre albir mai de Folksong que de vertadièr folclòre.
Se, coma o nòtan Joan Larzac e lo canonge Rocairòl dins la revista Viure (n° 12), la majoria dels compositors occitans escribon per un public parisenc, trobarem pasmens d'unis que montèron gaireben jamai a París e que trabalhavan per un public regional. Es lo cas del tarasconenc Joan Gille (sègle XVII) nascut donc a Tarascon en Provença e mòrt en Avinhon e que visquèt pro temps à Tolosa. Es aquí que compausèt son remirable Requiem que li èra estat comandat per las familhas de dos conselhièrs del Parlament mas que, per una question de sòus, foguèt ausit pel primier còp per las funeralhas del compositor. Es encara lo cas del lemosin Joan Brudieu (mòrt en 1591) que passèt tota sa vida à Urgel, a las raras d'Andòrra après una breuja tempora à Barcelona. Escribèt força aires subre de paraulas latinas, castilhanas e subretot catalanas mas jamai subre de paraulas francesas. Direm encara l'auvernhat Antoni de Bertrand que visquèt a Tolosa e que botèt en musica los poèmas de Ronsard. E lo valencian Cabanilles (1644-1712) que compausèt una part de son òbra d'orguena per un public occitan, lengadocian e gascon...
Se d'autres compositors occitans visquèron pas en Occitània, demorèron pas tanpauc sempre a París o a Versailles, mas viatjèron per tota l'Europa, en Anglatèrra, en Alemanha, dins l'Empèri, en Itàlia e de còps fins à Constantinòpol. Mondonvilla, d'Alairac, Vachon e – avant elis – lo comtaden Euzias Genet, que passèt quasi tota sa vida a Roma ont lo coneissián jos l'escais-nom de Carpentràs. E benlèu justament pr'aquò s'atròba dins lor musica quicòm de viu, de lumenós, volgut o non, coma un rebat de l'Occitània perduda... L'arlaten Vachon es, d'aquela mena, lo mai representatiu...
Es tanben çò que butèt los autres musicaires, demorats en França, a botar dins lors òbras aquela marca occitana, d'abòrd que se consideravan coma franceses, las rasics occitanas èran pas encara copadas. Sovent parlavan entre elis occitan, cantejavan de cançons occitanas. Es aquò qu'explica perqué lo cantaire bordalés Garrat (1764-1828) cantava davant la reina Maria-Antonieta de cançons bearnesas e gasconas ; perqué lo lengadocian de Narbona Cassanea de Mondonvila escribèt en lenga nòstra lo libret de Dafnís e Alcimadura, perqué lo provençal Josep-Esteve Floquet (1748-1785) compausa sus un ritme local son Menuet per los Provençals e las Provençalas, perqué Mouret mescla dins son orquèstra instruments classics e instruments provençals...
Caldrià s'arrestar tanben un moment a la musica tradicionala dels Jusieus d'Avinhon et que sembla gaire a la que florejava a la Cort dels Papas. Aquels aires tradicionals, que foguèron notats solament al sègle XVII o XVIII, s'inspiravan tot al contra del folclòre provençal, mai encara que la musica dels Novés de Saboli.
Cal parlar dels Catalans ?
Quora parlam de lenga o de literatura, o de tota autra mena d'afars, ne venèm a considerar un domèni occitano-roman e de fach i aguèt tant de ligams entre nautres, emai en despiech de la trencadura istorico-politica del sègle XV qu'es pro malaisit de far diferentament. Avèm parlat d'un Joan Brudieu, lemosin de naissença e que visquèt a las raras d'Andorra. Avèm parlat d'un Cabanilles que joguèt d'orguena de las doas mans del Pireneu. I aguèt encara los fargaires d'orguenas Cavaillé que, espelits dins lo ròde tolosan, trabalhèron tanben en Catalonha, en Provença... Fins al lorren Bodin de Boismortier que visquèt pro de temps en Rosselhon, ont se maridèt, e que donèt a sa musica un anar occitan aisidament vesedor... Força musicaires catalan s'inspirèron del lor folclòre, mas aquel folclòre se trufa sovent de las raras !
Òc, podèm parlar tanben dels Catalans...
Òc, i aguèt tot al long d'aquel periòde de très sègles una musica vertadièrament e tipicament occitana, e aquela occitanitat s'arrestèt pas al 1800. Mas, e es aital que clavarem, aquela occitanitat vertadièra e fonsa, la cal pas confondre al pitoresc colonizaire d'una farandolada inserida dins la particion d'un compositor parisenc, aquel compositor fuguèsse Georges Bizet... E per ieu la musica d'un Canteloube o d'un Deodat de Severac es fòrça mai occitana que la d'un Gounod o del subrenomenat Bizet...
Marcel Carrières
