Dins lo libre que Marceau Esquieu consacrèt a Paul Froment, Lo libre de Paul Froment (1986), Cristian Rapin presentava lo poèta.
A travèrs regas – Lectura de Cristian Rapin
Cal pas mesestimar l'importància del tèrme paisans que reven sovent jos la pluma de Froment : d'alhors se tròba dins lo jostítol : rimas d'un pichon paisans. Òm poiriá pensar qu'òm se tròba aquí dins l'univèrs felibrenc e que lo vèrs de Mistral ressontís dins l'esperit de l'autor :
Car cantam que per vautri ò pastre e gents di mas...
La reminiscéncia es certana. Mas nos sembla que i a mai qu'aquò. Dempuèi l'espelison de Mirelha, l'escòla francofòna a menat son pretzfach e l'occitanofonia es vertadièrament, e non pas d'un biais mitic, en passa de se replegar sul campèstre. La ruralitat a la fin del sègle XIX càmbia donc d'èime e de natura : ven comptabla de la lenga e d'un biais de viure. Froment o sent prigondament e o ditz a sa faiçon :
E morirèi coma mon paire,
Paisan del cap dinca als talons.
Pren quitament la pena de precisar, un pauc pesugament, qu'es un pichon païsan, çò qu'es un biais inconscient mas segur, de precisar, al delai d'un cèrt amarum, qu'aparten a la classa mens atencha per la francisacion. Aquel jostítol a un contengut dramatic que vai embeudar lo libre entièr e donar la contra dins los rares moments de jòia e de destibament.
Aquela apartenença a una classa nombrosa mas relativament marginalizada es clarament revendicada e l'assumís donc dins una feconda ambigüitat : es sa pauretat e sa riquesa. Aquò geta una lutz mai rica sus aquel autre vèrs :
D'argent n'èi pièl, ni d'esprit gaire...
Umilitat ? Sens dobte. Mas cal pensar que dins lo mot esprits, la connotacion classica francesa es evidenta. En França, las gents de letras an totjorn d'esperit, pauc o pro, al mens dempuèi las recepcions dins la Cambra blava de la duquessa de Rambolhet. Òr, Paul Froment ditz que n'a pas ges e que ne vòl pas aver perque aver d'esperit o ne far ostentacion, aquò revendriá a reconéisser l'empèri de la cultura francesa, a se situar sus son airal. Mai qu'aquò : l'esperit suspausa a un moment o a un autre lo recors a la lenga francesa. Es una d'aquelas bèrcas per ont s'entrauca a flar la francitat. Es lo cluc d'uèlh , la referéncia lengatgièra que fa que los afrancimandits se conéisson entre se. Vertadièra pèira d'acipament, l'esperit, pres dins lo sens classic, es un espaci cultural especific. Un païsan sap d'èime ont son los perilhs, quals son los endreits del cingle que cal subretot gardar. Sap d'èime qu'una civilizacion imperialista s'impausa en primieratge gràcia a sos concèptes fondamentals (que, mal utilizats e degradats, pòdon s'apaurir e venir merament de tissas). Es aital que, autres temps, Jòi, e Jovent e Larguesa faguèron miranda : talament que, un còp l'espasa occitana abridolada, aquelas idèas sobrevisquèron e esperlonguèron un mond que semblava condamnat. Al sègle XVI en Catalonha, i aguèt un movement per acabar de « desprovençalizar » las letras catalanas (movement qu'èra pas tant talament dirigit contra la cultura occitana que vèrs lo renaixement). Òm pòt donc dire que l'actitud de Paul Froment es non solament una actitud de classa mas tanben una actitud nacionala.
E ça que la, aquela revindicacion nacionala emergís pas enlòc, es jamai conceptualisada. Sufís de traire los uèlhs suls escrivans de son temps per comprendre aquel manca. Los melhors, a aquel moment capital de nòstra istòria, ont nòstra civilizacion vai aver a sofrir una vertadièra « copadura epistemologicas » pàrlan pas que de revenge : entendem-nos ! se tracha del revenge a respièch dels alemands ; se tracha de prene lo fusilh per reconquistar l'Alsaça e la Lorrena.
Mas Froment es luènh d'aquò. La guèrra, l'epopèa aparéisson pas que coma mite. (Lo Vièlh Soldats es a aquel esgard revelator !). Exclús de l'istòria coma òme e coma occitan, Paul Froment, per venir pas pèc, es cogit de s'arrucar a d'autres edificis : la religion, lo sentiment. Sa vida es un encaminament abstrach, una sequéncia destacabla, desprovesida – o a pauc pres – de tota referéncia evenimenciala. Sas amors malaürosas amb Maria Malhet, aguent pas estadas consomadas, relèvan d'una mena de ritual existéncial. Es una dança noviala. Es que nos trobam alavetz dins l'Occitània intemporala de Mirelha ? Cèrtas que non, que l'allusion a la catastròfa del filoxerà planteja una situacion economica particulara. Mas precisament, aquela notacion que deuriá remandar a l'istòria fai pas que tancar lo poèta mai prigondament dins l'anonimat e lo despoder. Escriu :
Amb los esclòps marchi pelhós...
e pensa a el e a son pòble : misèria intellectuala e fisica. Ajusta :
E morirèi coma mon paire,
Paisan...
Vira l'esquina a l'ideal brandit pels institutors : certificat d'estudis e adaptacion a la societat dominanta. Non, amb son èime de « pichon païsans », sap ben que servilitat e renonciament pòdon pas èstre de vertuts nimai ne venir. Sap ben que tot aquò nòl a traïson. Mas coma cap de sos contemporanèus (mai que mai dins l'escòla agenesa) sosten pas aquel punt de vista, se pòt pas permetre, el, qu'es a l'enbàs de l'escala, de o far. Pòt pas tanpauc lo teorizar perque lo mitan ont evoluís (veire Salèras e lo jornal Lo Calelh) es apolitic. Li cal donc se calar o trobar una idèa compensatòria. Aquel tèma serà paisan qu'es per el sinonim de fidelitat, de resisténcia, de durada. Lo païsan manten çò que de revolucionaris de uèi apelaran lo « bartàs de la lenga », es a dire lo lòc de replèc suprèm, lo darrièr boscat de la resisténcia.
Aquò explica que lo tèrme paisans dins aquel contèxte, fasque rampèl al monsuret qu'es un pilar de la dialectica genseminiana. Lo monsuret es lo francimand o afrancimandit qu'es passat de l'autre bòrd, es a dire del costat de l'opression sociala e etnica. Non solament es passat del costat de l'empèri (mot dont l'ambigüitat es volguda : es a l'encòp lo sistèma imperial e lo sens etimologic de poder, imperium), mas tanben dins un autre univèrs mental. Per exemple, lo païsan non politizat del temps de Paul Froment veirà la societat sus l'oposicion seguenta :
- al monsuret, afranchimandit , esplechaire, mespresant o paternalista, mescresent o libertin ;
- païsan , occitanofòn , trabalhaire, religiós o respectuós de la morala, umil.
Mas pel monsuret vertadièrament integrat, las referéncias son diferentas puèi que son ideologia es autra. L'oposicion deven :
- al monsur, esclairat, ensenhat, eficaç, racionalista, urbanisat e aborgalit ;
- pantre, analfabet, totinièr e endarrerit, supersticiós, campanhòl.
La diferéncia prigonda entre aquelas doas visions de la societat es pas aisida de trobar. Es mestièr de se remembrar qu'al temps de Froment, es a dire al XIX finissent, la part dinamica – d'unes diran progressista – de la societat francesa es globalament racionalista e urbana.
Al sens contra, la societat occitana, crestada de son elèit urban, se sobreviu e resistís a las butidas de la societat coloniala gràcia a sos quadres tradicionals, aimi de dire vilageses o tribals. Fonciona sus un axe diferent. Aguèsse agut una consciéncia nacionala, es d'aqueles elements que seriá venguda la revolucion, e, per parlar en tèrmes actuals, seriá estada progressista. Es donc essencial de saber – e aquò deuriá èstre evident – que la pensada e lo compòrtament de la màger part dels escrivans occitans es pas francocentric. I a pas qu'una critica regionalista o coloniala que pòt creire lo contrari. E aquò es valedor tanplan pels grands coma pels mediòcres. Se prenèm per exemple un D'Almeida, que amb un masoquisme ostensible, met sa pluma al servici de l'imperialisme francés, es clar qu'aquel òme cèrca de se far perdonar son occitanitat en la liurant de son contengut. Causa impossibla d'alhors e que l'aborrèla coma una taca indelebile.
Un autre drama que cap d'escrivan occitan i escapa pas jamai, es que la creacion literària se tròba cunhada entre dos extrèms : d'un costat, çò que demòra de societat occitana, d'un autre, totes los possibles de l'istòria. Autrament dit, d'un bòrd lo roman regionalista e de l'autre, la politica-ficcion. Entre los dos, un fial teune ont se cabís l'escritura occitana vertadièra, intimisme, estetisme, insecuritat. Paul Froment escapa pas a aquel dilèma. Lo resòlv en cantant l'istòria de son arma, dins lo sol encastre que siá lo sieu, lo del vilatge. Coma mantun de sos contamporanèus, n'es a pena sortit (sosquem a Granièr que la granda aventura de sa vida – segon çò que nos conta dins Mas Seradas Empenadas – foguèt son viatge pedèstre a... Agen). Es donc aquí, e non pas enlòc mai luènh, que son experiéncia se pòt incarnar. Per que traiguèsse los uèlhs mai luènh, li auriá calgut possedir de causas dont l'avián privat o que n'avià pas volgut aver : tota la mitologia de l'Estat. Sa mitologia a el es doblament locala : viu en agenés, dins un canton rural, en lenga occitana, la meteissa vida, o gaireben, que lo sègle ençai ; e puèi, possedís, coma tot un cadun, sos sovenirs personals, que li ténon lòc de.quadre absolut. Lo jorn que sos parents foguèron roinats es evidentament mai important per el que tala o tala revolucion facha e pensada per d'autres, dins una autra lenga. Ne vai aital de las primièras paraulas qu'escambièt amb Maria.
Lo poèma Lo vièlh soldat, dejà citat, dona la mesura d'aquel enrasigament. Legiscam-lo un còp de mai e veirem que l'espaci es lo meteis que dins lo conte, qu'aqueste siá ancian o mai recent coam Joan de Calès. Tota I'existéncía del Vièlh Soldat se debana, quora quand, del vilatge allòc imprecïs de l'epopèa, e de l'epopèa al vilatge. Entre lo camp batalhièr e lo vilatge i a res senon lo lòc escur e mal delimitat ont evoluïsson monstres e òmes-bèstias dels sistèmas opressius. Amb un pauc d'astre, Paul Froment auriá pogut menar aquel vai e veni de la glòria a l'eg1òga e de l'eglòga a la glòria. Mas, malaürosament, quand quita la bòria, es per tombar dins l'entredós inquietant, dins lo nient intermediari.
Lion es lo sejorn de la mòrt esperada, un limbe brumós. Es la trapèla temporal a que i càson los que son cogits de daissar lo present solelhós del vilatge e qu'an pas l'astre de tumar amb los fuècs de l'epopèa. L'encaminament cap al suicidi es, d'aquela ora endavant, inexorable. E lo Destin, per un d'aqueles jòcs ambigús, que òm sap pas se son le rebat d'una crudelitat canissa o d'una justicia tardièra, farà que son cadavre, portat pel corrent de Ròse, s'encalarà a las Ròcas de Condrieu, tant val dire a las pòrtas miticas de Provença.
Paul Froment, exclús, puèi exiliat, a donc besonh de sa poesia per existir. Li permet de donar una consisténcia a de causas que domina pas : la tèrra, la femna, la joventut, l'ostal, lo mond de son enfança. Quant als camps batalhièrs, que devinam mai que vesèm, dins Lo Vièlh Soldat, donan de consisténcia al defòra, mas una consisténcia totjorn compromesa, perque aquel defòra li es tanben mentalament exterior.
Aquela exterioritat, es mai que mai sensibla dins La Politica.
« Per mentir, n'a pas sa parelha... » çò ditz amb ironia. Es mestièr de comprene que, aicí, encara un còp, es lo colonizat que parla. Sa luciditat excepcionala li permet de veire qu'es pas mèstre del jòc. Dins una liuçada, entrevei que tot parièr que parla pas mas qu'es parlat pel francés, jòga pas mas es jogat. Donc, perqué prendriá lo jòc al seriós ?
Es vertat que la politica se fai en defòra de las estructuras occitanas (partits exagonals d'organizacions piramidalas) e amb de getons que son pas estats causits pels jogaires. Autrament dit, lo jòc es descentrat. Lo combat politic, que son fogal vertadièr es a París, se presenta mai coma un ritual que coma una etica. Ven, en Occitània coma dins tot país d'etnia non francesa somés al poder parisenc, una pura teatralitat.
L'òme occitan, dins aquel contèxte, privat d'una activitat politica autentica – non sucursalista – s'investís dins de luòcs d'accion diferents : la poesia, l'armada, lo banditisme. Es remarcable de veire, d'alhors, a quin punt lo « mitan » marselhés o parisenc, en l'abséncia de representacion vertadièra dels interèsses occitans, a tengut luòc d'interlocutor valable. Lo jòc politic, pulsion insatisfacha, s'es donc rapidament degalhat en luòc d'oposicion de notables. Lo maniqueïsme latent i trobèt sa part : la dicotomia dels blancs e dels roges èra plan mal aisida de manejar e satisfasiá los franquilhòts d'un bòrd e de l'autre que i reconeissián lors pròprias categorias. Basta que se legisca la premsa francofòna d'Occitània per i veire que los grands tornègs ideologies parisencs, un còp arribats en provincia, se son mudats en una teologia simplificada e un pauc dessaborada : ciutat de Dieu contra ciutat dels òmes. Falsa simetria que Paul Froment abridòla amb rason : un fons solid de scepticisme tempèra sa religiositat :
Après lo Requiescant in pace,
Se dintraviam, enquèra passe,
Dins la demòra del repaus !
Mès de paur que siòsque lo pire,
Que plorèssiam al lòc de rire,
Bòta, camarda, atend un pauc !
Los intellectuals franceses sàbon que la « contradiccion » principala es pas aquí. Es dins l'Istòria – quasiment deïficada, a l'aflat de la pensada marxista – que se capita. E aquela istòria, revista pel materialisme, vai pendent mai d'un sègle, rendre compte, vertadièr penjadís sociologic de la relativitat einsteiniana, de totas las autras activitats relegadas al reng d'epifenomèns.
Mas l'istòria, en Occitània, es doblament absenta. O es de l'actualitat coma del passat. Pel passat, sabèm que los occitans, fòrtament ajudats per l'escòla, an perdut la memòria. Pel present, venèm d'explicar qu'es absenta en çò del « pichon païsan ». Quant al franquilhòt, es una sembla-istòria que viu : es l'istòria dels autres. Istòria sens responsabilitat que dona lo camp liure als intermediaris, que tiran lor argent de la situacion coloniala.
Un pòble privat de cicles istorics s'arrapa encara mai als cicles naturals. Las sasons li tenon luòc de « gèsta ». Desprovesit de temps evolutiu, mòtlan sa vida e son trabalh sus un temps involutiu. Cada an, a la prima, lo poèta viu son epopèa d'amors e de solelhs, e cada ivèrn, fai sa davala als infèrns.
Avalit lo camp de l'Istòria, lo terrador mitic contunha alara de s'assolidar. Se tampa estrechament. Al dessús d'el i a la vòlta del cèl e embàs la sòla. Aquel mond de las termièras plan conegudas circonscriu l'espaci del sentiment :
Sembla, tant lo vent bufa fòrt,
Qu 'ensús-naut la vòlta s'aplomba.
Lo drama de la literatura occitana a la fin del sègle XIX e al començament del sègle XX, es qu'es lo luòc d'una temptativa desesperada per sortir del cicle repetitiu de las sasons pr'amor de dintrar dins lo cicle istoric. Lo moment mai agut de la crisi, de la mudason, es quora, cap a 1950, la societat occitana tradicionala, la del temps encara a pauc près immobil, deu suportar la primièra ondada del flux de l'economia modèrna de tipe transnacional. La primièra alèrta èra venguda del temps de Paul Froment, quand las primièras batedoiras s'installèron trionfalament pels tenements :
Ara batèm a la machina,
Susam que mai... mès 'quò's pus bèl.
Lo solelh que nos illumina
N'a jamai vist res de parelh !
Aquel enantiment tecnic es pas dominat per la societat occitana que lo subís al lòc de l'ordenar ; l'exòde rural es començat e lèu vendrà l'expoliacion legala de las tèrras. Totas aquelas malananças vénon del defòra, de l'ombra qu'es al delai del terrador-mairitz :
Filoxerà tres còps maudit
Siòsques tu d'aquel qu'as reduit
A beure sonca de piqueta !
Amb Paul Froment, es lo temps ciclic que s'acaba. Serà encara cantat per maites poètas, coma Perbòsc e Estieu, mas d'ara enlai, la literatura occitana cèrca son objècte, sa tòca. Se pòt plus contentar de portar un mond, li'n cal inventar un autre. Passar de la regularitat e de l'etica del Laur a l'inconfòrt e e a l'encigalament de la talvera.
Cristian Rapin (Sauvanhàs, 19/07/1981)