En 1980 dins l’encastre de l’Universitat Occitana d’Estiu del Vivarés Zefir Bòsc presentava l'escrivan Enric Mouly. Lo tèxt es estat reeditat per l'associacion Los Amics de Joseph Vaylet, qu'apondèt entre crochets qualques precisions.
Enric Mouly, l’òme e l’òbra
Cap d’ostal de la còla que coneguèt Bessou, Enric Mouly marca prigondament de sa cara e de son anar lo Roergue Occitan, per son òbra, son trabalh d’aparament e de promocion de la la lenga d’òc.
Nasquèt lo 10 d’octobre de 1896 al mas de Las Tres Alausetas, dins la comuna de Complibat en Roergue. Es considerat, coma de rason, amb Josèp Vaylet e Eugèni Seguret (futur espós de Juliana Fraysse dicha Calelhon, poetessa e romancièra occitana), coma estent los fondadors de l’associacion occitana e felibrenca dicha : Lo Grelh Roergàs, creada al mes de mars de 1921.
Jove suportèt los patirasses dels enfants de Roergue, que tanlèu Pascas passadas, anavan gardar las vacas de l’ostal o se logar dins las bòrias, chas los vesins, coma pastron. Totsants vengut, s’adralhavan, tornar, pel camin de l’escòla. Aquí aprenián lo francés, lenga encara estranja, per un roergat d’alara, que sols parlavon los sénhers (los monsurs), lo curat, lo mèstre d’escòla e los borgeses de la Vila (Vilafranca de Roergue, per Mouly).
Lo Roergue d’aquel temps èra a l’escart del progrès e manteniá, bon an, mal an, la lenga del terrador. Entrestant reinava, desempuèi una passa, lo senhal a l’escòla. Doas generacions sufiran per faire comprene als dròlles del país roergat, que « lor parlar n’èra qu’un patès sens cap de valor e sens ges d’avenidor ! »
La societat novèla qu’anava se bastir, après lo revòuge de las guèrras, daissava gaire d’espèr a l’occitan parlat. Dins l’esperit que se fargava, aquò deveniá normal, quitament salutari, per se sortir de la vergonja e del mesprés ont se trobavan lo mond de la campanha !
*
Doncas Mouly aprenguèt suaudament sas leiçons. Fuguèt un valent escolan. Talament que après son Certificat d’Estudis Primari obtengut, prenguèt lo camin de Rodés per dintrar a l’Escòla Normala dels regents. Anava prene un estat, coma se disiá alara ! Mas que se trobava d’èstre lo primièr d’octobre de 1914...
Sonca que la Granda Guèrra arrestèt son aprendissatge e lo 14 de novembre de 1915, fuguèt embauchat, o pus lèu apelat, al 53en Regiment de Linha a Perpinhan. N’es aquí que se retrobarà amb Eugèni Seguret, son besson de naissença (nascut lo meteis jorn qu’el). N’es atal que se liguèron d’amistat, amistat que tendrà fins qu’a la mòrt de Seguret. Lo 16 d’abrial de 1916 se portèron, totes dos, volontaris pel front. Rejonhèron lo 67en Regiment de Linha a Soissons, que teniá las trencadas de Champagne.
Lo 10 d’octobre de 1916, lo jorn de sos vint ans, fuguèt nafrat per dels esclats d’obús. Gràcia al sang freg e al devoament de son companh Eugèni, que lo vegent mancant al retorn de l’ataca, lo salvèt en lo tirent de l’endrech e del trauc ont èra aclapat...
Per el, la guèrra s’acabava aquí : nafrat a una espatla, claufit de brisums e d’esclats a la fàcia, n’agèt l’uèlh drech crevat e l’espatla macada. Menat a l’espital d’Amiens, uèch meses pus tard tornava desluirat de l’armada, vèrs son ostal nadalenc...
Per faches de guèrra foguèt medalhat de la Crotz de Guèrra, de la Medalha Militària. Assagèt de tornar prene lo mestièr de regent. Coma mancavan d’ensenhaires, aquò fuguèt pus aisit e lèu amodat, malgrat sas macaduras. Lo primièr d’octobre de 1917, lo botèron mèstre estagiari a Vilafranca, jols òrdres de Coutouly, que li serà mantuns còps d’una granda ajuda per son ensenhament.
Jove maridat, l’an d’après, lo primièr d’octobre 1918, lo mandèron prene pòste a la Vinzèla de Gand-Vabre, vilajòt ajocat al mièg dels ròcs e dels costals que plomban la ribièira d’Òlt, a la sisa de Roergue e de Nauta Auvèrnha.
Es solament aquí, gràcia als libres que li prestèt – un parent de ma femna – Albèrt Pinquièr que s’atrachèt de la valor literària de la lenga d’òc. Descobriguèt, atal, Mirèio de Frederic Mistral e se botèt, tornarmai, de legir las òbras de Bessou, que veniá de se morir a Vilafranca, lo 30 d’octobre de 1919, de la gripa, dicha espanhòla.
Après aver escrichas de poesias francesas s’assagèt, alara, a la lenga d’òc. Li susèt, li maganhèt, mai li arribèt ! Aquò èra pas aisit, ni mai aquò fuguèt pas dels caps d’òbra, dirà el pus tard !
Lo 10 d’octobre de 1920, se trobava qu’a Vilafranca, fasián una Felibrejada. S’inaugurava e se desvelava lo retrach de bronze de Bessou. Se decidèt a lai anar, amb Seguret, qu’èra vengut lo veire a la Vinzèla. Entrestant aviá aplechada una òda a Bessou. Ne serà l’un de sos primièrs poemas que legirà davant lo buste del poeta de Roergue...
Aquò faguèt miranda davant lo grop de felibres e las personalitats presentas, acampats per aquela ocasion. Lo capolièr del Felibrige : lo sénher e doctor Fallen, lo majoral del Carcin : Antonin Perbòsc e lo majoral successor de Bessou : Rozès de Brousse, mantenèire de l’Academia dels Jòcs Florals de Tolosa, li faguèron mai que fèsta.
Gràcia a Perbòsc, aprenguèt aquel jorn, çò que èra lo Felibrige. Ne devendrà, còp sec, un mantenèire afogat.
En començar d’aquel moment, decidèt atanben amb Seguret, de crear una Escòla Felibrenca de Roergue. N’es atal, qu’aquela associacion occitana, vegèt lo jorn, lo 6 de mars de 1921, a Rodés. Èra present, per l’accion, lo valent Josèp Vaylet que devendrà un autre pilhièr del Grelh Roergàs. S’i jonharàn d’autres felibres novelaris, coma Calelhon, alias Juliana Fraysse, que devendrà la molhèr d’Eugèni Seguret.
Quora 1922 pontegèt, L’Armanac Rouergat de la novèla còla roergata tornèt espelir (l’Armanac èra estat establit per Leopòld Constans de Milhau, majoral del Felibrige, en 1907 ; aviá tengut fins qu’a 1916, amb l’Escòla felibrenca Glaudi Peyròt). Tendrà encara de temps per portar jòia e solatz dins los ostals de Roergue, fòra las annadas negrosas de la guèrra de 1940, puèi de 1945 a 1954 que paresquèt pas, per de causas divèrsas...
Tornarmai desempuèi 1962, faguèt cada an son revertèri. [Desempuèi setembre 1989, s’es cambiat en revista trimestriala : Canta Grelh].
*
De La Vinzèla ont foguèt titularizat mèstre d’escòla, i demorarà fins qu’al mes de julh de 1921. Entrestant, nasquèt aquí, lo 9 de mars de 1919, son fils ainat : Carles Mouly, lo que devendrà lo famós creator de : La Catinou e Jacouti...
Puèi d’aquí, foguèt mudat a Complibat coma mèstre-adjutòri, ont comencèt lo primièr d’octobre 1921 ; i devendrà director d’escòla en 1924. D’aquel temps e en lai, partiguèt a La Folhada en 1936, puèi a Tolonjac en 1937 e enfin acabarà sa carrièra d’ensenhaire a Vilafranca, de 1941 dusqu’al 27 de decembre de 1950. Prendrà alara sa retirada a Complibat, ont aviá fach bastit un ostal.
Lo 16 de genièr de 1923 nasquèt a Complibat sa filha Mirelha que devendrà dòna Pelràs ; serà professor d’ensenhament d’anglés e d’occitan, amb son òme que finiguèt principal de collètge a Vilafranca.
Lo 7 d’octobre de 1935, Mouly agèt lo malur de pèrdre sa primièra femna, en seguida d’una operacion a l’espital. Se tornarà maridar qualques temps pus tard amb Treson, sa segonda molhèr...
Per sos services renduts a l’ensenhament, l’Enric Mouly fuguèt nommat oficièr d’Academia en 1938, puèi recompensat del títol d’oficièr de l’Instruccion Nacionala Publica en 1947...
*
Doncas Enric Mouly, desempuèi 1918, s’es consacrat entièrament a l’aparament e a la promocion de la lenga d’òc, coma a son ensenhament, amb sos escriches, son accion tanplan al còr del Felibrige, qu’al sen del Grelh Roergàs, a la Societat de las Letras de l’Avairon, qu’a l’Academia dels Jòcs Florals de Clamença Isaura de Tolosa e a l’IEO. Son èime sempre fach de tolerància, d’afrairament e de conselhs pertot ont es passat, es estat fòrça presat, tant qu’escotat. Emai servís encara d’exemple !
Mai que Bessou, dont se ditz lo filhòl, aurà marcat prigondament e perdurablament lo Roergue amb sa grand òbra. Òbra publicada per la maja part, a sos fraisses : « ont li ai laissat, mai d’un còp lo cuol de las calças ! », paraulas que, tornarmai, m’afortiguèt encara la prima de 1980, quora lo vegère pel darrièr còp.
*
Mouly, complèt en tota causa, s’es adonat a la poesia, al roman, al teatre, a dels estudis en tot biais o dels ensags sus la lenga...
Vincèire de mai d’un concors literari en lenga nòstra es estat nommat Mèstre d’Òbra del Felibrige (1936), Mèstre en Gai Saber (1948), Majoral del Felibrige (cigala de Gasconha, 1949), Mèstre Jòcs Florals de l’Academia de Tolosa (1966).
Sas poesias, per la melhora part editada, son :
- Al Bufal del Còr, 1941, poemas d’amor e sonets ;
- A travers camps, 1973, poesias del terrador, d’omenatges, de soscaments, de circonstáncias (58 pèças) ;
- Al vent dels puèches, 1974, poesias del terrador, d’omenatges, de soscaments (62 pèças) ;
- A ma Treson, 1978, sonets dedicats a sa molhèr e consacrats als aucèls de Roergue, a las flors, als aubres (garba de 112 flors poetiquas).
Son òbra de romancièr, la mai importanta, n’es reculhida dins los libres seguents :
- Al Cant de l’Alauseta, 1928, libre que tracta de trente ans d’agricultura en Roergue ;
- Rajòls d’antan, 1930, roman dels martinaires del Ceòr e del Lezèrt o dels molins que trabalhavan e fargavan lo coire e d’aqueles que pastavan lo papièr, libre qu'obtenguèt lo primièr prètz del roman, pel Centenari de Mistral.
- Mas Espingadas, escrich en 1933, sovenirs d’enfança de l’autor, que daverèt lo segond prèmi de pròsa als grands Jòcs Florals Setenaris del Felibrige de 1934, editat en 1945. Manquèt de prèp lo grand prèmi, en causa de sa grafia cambiadissa que se virava vèrs la grafia classica e qu’assajava de faire avaler. Ne son los melhors racontes de Mouly...
- Bistanflèra, roman de la politica al vilatge, ont l’anma roergata se rebifa per defendre sos dreches o cèrca deganèsta1 per faire avaler sas idèas, publicat en 1945. Libre ont Mouly pausa la question de la grafia classica ; ont amena, pauc a pauc, lo legièire a lo sègre dapasset sus aquelas piadas.
- ... E la Barta floriguèt, roman de la tèrra, istòria e vida d’una familha païsana ; libre dedicat a la memòria de sos parents que bastiguèron la bòria de Las Tres Alausetas, editat en 1948 e tornat publicar en 1979. L’un dels melhors romans de l’autor.
- Grèla d’abrial, roman d’amor e de la vida païsana. Istòria malaürosa de dos joves qu’una deca, una fauta de joinessa acucarà lo jorn del maridatge. Bèl roman, plan bastit que valdrà al romancièr fòrças lausensas. N’emportarà lo Grand Prèmi dels Jòcs Florals Setenaris del Felibrige de 1948. Aquò li valdrà lo títol de Mèstre en Gai Saber e la causida de la Rèina del Felibrige ; libre publicat en 1966.
- Kathleen, roman d’amor occitan entre un Roergat e una Irlandesa. Istòria tota a la glòria de la lenga dels trobadors e dels defendèires de las lengas amenaçadas ; libre editat en 1970.
Mas Mouly, fidèl aparaire de l’anma occitana, de çò que fa tot entièr son gaubi, sas costumas, s’es assajat amb bonur a las biografias, monografias, a l’istòria, a las tradicions roergatas. A escrich sol o amb l’ajuda de maites escrivans un modòl de recuèlhs :
- Éléments de la Langue Occitane, document editat en 1939, puèi reeditat en 1967 pel Syndicat national des instituteurs de l’Aveyron. Recuèlh fòrça interessant per l’ensenhament de la lenga classica, asatada a las grafias d’aquel temps (la – en primièr – de Perbosc, puèi – en 1967 – la de l’Escòla Occitana de Tolosa, que Mouly empleguèt fins qu’a la fin de sa vida).
- Dins l’Òrt Occitan, antologia dels escrivans occitans de Roergue e dels Mèstres de la Renaissença Nòstra. Libre adobat en collaboracion amb Delfau, inspector primari d’Academia, publicat en 1962.
- En tutant lo Grelh, libre paregut en 1962 que fa l’istoric de l’Associacion del Grelh Roergàs. Libre sens cap de pretencion literaria, mas dont la valor es importanta per la coneissença del renovèl occitan de Roergue e de sos obrièrs.
- Lo Torn del Roergue o Bortomieu, que descriu l’espacejada de dos joves, acompanhats d’un ase saberut, a travèrs l’espandida del despartament de l’Avairon. Libre sortit en 1971.
- Complibat, monografia de son vilatge nadalenc, entièirament escrich en occitan, publicat en 1977.
- Legendas, recuèlh de contes e racontes popularis de Roergue, editat en 1978.
- Figures du Rouergue, l’un de sos darrièrs libres paregut de son vivent, en 1979. Adobat en maja part en francés. Libre agradiu e de reconeissença per de mond de Roergue coneguts o desconeguts, mas qu’an marcada sa vida, sos estudis, son caminament de felibre e d’occitan.
Dos libronèls de cançons son estats, tanben, publicats a sos fraisses e aplechats per el, fòra la musica. Aquò’s :
- Cansous del Roergue, sens cap de data de pareguda, fach en collaboracion amb Marius Rigal per las particions musicalas (12 cançons).
- Los Cants del Grelh, 55 cançons reculhidas o fargadas per Mouly, qualques unas per Joan Boudou. La musica n’es estada adobada o creada per son amic Andriu Schimtt. Polida garba de cants bailejada en 1971.
Lo Lausetàs, coma se designava tanben, s’es volgut l’òme de teatre païsan, de las comedias del mond de nòstras bòrias roergatas, ont la familha a la part bèla. Totas las pèças sorgisson a bèl èime, d’aquela anma pacana que se mostra : trufandièra, risolièra, seriosa, pensamentosa, dramatica, mas comola de sapiença reirala.
Aquel teatre populari es encara jogat per la Pastorèla o l’Esclopeta, dos grops tradicionals de Rodés, Lo Centre Cultural Occitan de Roergue amb Los Faisselièrs e qualques fogals rurals, coma lo dels Rascalons de Vilacomtal. Aquelas pèças de teatre, fuguèron lançadas, autres còps, pel Calelh del Roergue, fondat per Calelhon, per l’Estèla de Bessou, animat per Mouly, ont Carles Mouly, son fils (autor de Catinou e Jacouti) i participèt, coma n’estèt de sa filha Mirelha, davant 1939...
Per Mouly – a son avejaire – n’èra lo melhor mejan per faire prene consciéncia de la valor lingüistica de l’occitan e de mantenir viva la lenga, autres còps mairala.
Se denombra 40 pèças o comedias, adejà publicadas :
- La Soulenco, adaptacion de la pèça regionalista de Marcèl Fabre, en dos actes, de 1925.
- Joan de Morlhon, en 1938, pèça en tres actes en vèrses, tractant d’un drame istoric que se passava en Roergue.
- Lo Catèt de Rascal, en 1942, pèça en un acte, escricha pels Chantiers de Jeunesse, que durbirà la rega del Teatre Païsan.
- Teatre Escolari, en 1944, dotze peçòtas e comedias reservadas als escolans.
Apuèi ven la tièira de Teatre Païsan, recampat en tres volumes :
- Teatre Païsan, tòme I, en 1968, de sèt comedias en un acte, en pròsa.
- Teatre Païsan, tòme II, en 1971, de sèt comedias en un acte, en pròsa.
- Teatre Païsan, tòme III, en 1972, ont se recampan dotze peçòtas, puèi dels monològues e qualques poèmes.
Amb aqueles escriches editats, se tròba la Grand Òbra d’Enric Mouly « l’Éveilleur du Rouergue », lo Mèstre Roergat, qu’es estada publicada. Demòra encara dels manescriches qu’espèran d’èstre, benlèu sortits de las laissas, despausats als Archius Departementals de l’Avairon e que pòdon èstre consultats...
Ne son : Tardivals, Dichas, En Aprodelant, Talveras, Rastelum...
*
Fidèl servant de Mistral e de Bessou a trabalhat mai de seissanta ans de reng e luchat perque visca la lenga d’òc e l’èime Roergat. Fàcia a la centralizacion, a la planificacion, a la desertificacion rurala e a l’incompreneson, a tengut coma a pogut. (« A viscut, a tengut nòstra lenga viva, tant coma a poscut ! » coma disiá Mistral, lo mèstre). S’es fach ausir, cada còp que l’ocasion s’es presentada. A totes los movements felibrencs o occitanistes a portat son sosten ; mas èra l’òme de patz e subretot de frairièira. Los guirguilhs de capèla li fasián defèci : per el aquò èra del temps gastat per res : « Entre nautres avèm mai de causas per nos endevenir que per nos capinhar ! ».
D’unes l’an comprés, subretot en Roergue fins adara, ont es estat lo recampaire de tota una presa de consciéncia occitana e de las bonas volontats. Gràcia a el l’Avairon es sovent mostrat d’exemple en totes los païses d’Òc...
Pr’aquò classificat, de vegadas, coma trebolaire de fèstas o tanplan passadista, que tanben folclorista, los que lo mespresavan, n’i a gaire, reconéisson aduèi la valor de son ensenhament.
Demorarà l’òme caparut, totjorn plen d’abeluc, de ponhor : « dusqu’al darrièr badal ! ». Paraulas que me disiá encara devàs antan, qualques temps davant que la malautiá li acuquèsse la vista.
Vencit, a esperat amb patz l’ora del rampèl e del remembre. E pr’aquò s’es totjorn plangegut qu’aviá perdut tròp de temps, dins sa vida vidanta e qu’aviá pas pogut faire o escriure çò que auriá degut per la Causa Nòstra.
Ça que lai, dins las annadas d’aprèp 1940, bailèt als regents una revista pedagogica : Escòla e Terrador. Amb aquel biais cercava a promòure l’ensenhament de l’occitan dins las escòlas de Roergue...
Coma lo Mèstre, plen de saviesa disiá : « Sèm ni cort, ni costier, sèm de la França entièira », mas ajustava : « Avèm pro patit per ela, dins nòstra carn, dins nòstre èime, per aveire lo drech de demandar çò que nos es degut : lo drech de viure e lo drech sacrat a la diferéncia ! ».
L’annada 1980, annada del Patrimòni, nos donèt l’espèr que benlèu seriam escotats ? Lo professor Castagnou de Ljubjana e lo romanista Krish Fritz Peter de Vienne, lo prepausèron pel Prètz Nobèl de Literatura. Ailas ! Seriá estat tròp d’onor de porgir un tal prètz a una lenga minorisada en França ! 1904 aurà sufit per que Mistral, amb son poèma epic de Mirèio, l’aja daverat aquel còp ! N’èra una escasença que podiá pas, tornar, se renovelar !
Enric Mouly ven de s’escantir, coma un lum que s’atuda, lo 29 de genièr de 1981. Una paja de nòstra istòria occitana veniá de se virar, coma ne fuguèt per aquela de Joan Boudou son filhòl, qu’adralhèt sus la Talvera Occitana e que se moriguèt en país estrangièr, al mes de febrier de 1975...
Zefir Bòsc, Majoral del Felibrige.
Nòta
1 deganèsta : riòta, batèsta.