Detalh d'un aficha toristica d'A. Petit per la vila de Nimes (1934)
Dicha de Robèrt Lafont per la remesa del Grand prèmi literari de Provença a Ventabren en 2007. En l'abséncia de l'autor, lo tèxt foguèt legit per Sèrgi Bec.
Laus de Provença
N'i a que seràn per dire qu'a cantar lo laus de Provença, siáu nascut dau marrit costat de Ròse. Mai laissem la tria dei ribas. Parlem rèn que d'una espelida solelhosa dins una tencha de lenga d'òc que se classa provençala sus una riba coma sus l'autra.
Enfant, demòre sus una còla (a Nimes n'avèm sèt coma Roma). Quand duerbe la pòrta sus la carriera, vese a ponent sus la vesina la vièlha Torre dicha Manha que sa blancor de pèiras romanas lo Levant la pinta de ròse e d'aur palle. De l'autra man, Ventor blanqueja encara a cimèu e leis Aupilhas dessenhan sei crèstas en cendre de rèirelutz. Quand davalarai devèrs la ciutat de teules rossèus agrumelada entorn de seis Arenas, passarai sota lo braç levat de nòstre emperaire Antonin. Siám dins un tèmps, leis annadas trenta d'un sègle ja passat, qu'aqueu salut es signe de malastre. Mai mon grand qu'a l'èime critic e republican lèva lo sieu e fai : « Plòu ò plòu pas ? » En lenga nòstra tot parier. Aguère, o confesse a aqueu ponch de la confidéncia lingüistica e geografica, l'ur d'èstre mes au brèç per de grands, e en patés coma elei disián, en plaça de paire e maire, de foncionaris que parlavan estatau.
Trachiguère subjècte, segon un tèrme de psicologia modèrna, dins aquela parladissa. Mai o sabiáu pas. Se lei drapets èran dau país, l'escòla mairala èra importada de França, e foguère afranchimandit coma un sillabari (antan lei nòstres disián una sirabèla). L'aprenguère après ma segonda naissènça. Perque de naissènça, n'ai aguda una de mai, per reborsieritge. Foguèt entre mei tretze e mei catòrze ans. França a costuma de prene sei foncionaris subretot a son Miegjorn e de lei mandar au Nòrd i aprene l'Estat un e indivisible. Mon paire foguèt nommat en Franca Comtèa, çò qu'es pas vertadièrament lo Nòrd, mai l'èra per mei gènts. Ieu aviáu l'impression de prene França dins lo bòn sens, de la « remontar », una ascension. Vèrs la lenga veraia, au mens dins la direccion de l'accènt coma es bòn, en cò dau mond coma se deu.
Aviam pasmens gardat lei relacions amb lei grands, que « montèron nos veire » e meteguèron son parlar restontidós dintre lo patés ponchut. Es benlèu aquela vesita ma segonda naissènça. Per astre lo papet rescontrèt amondaut un collèga d'enfança e charrèt amb eu rèn que la lenga reviudada. M'assetave a ras d'elei e badave. Montava a ieu, francilhòt aculturat de bofadas de memòria d'enfantuenha. En soma lo subjècte se tornaba bastir e me refasiáu l'èime dins una paraula reconquistada.
Pas soncament una paraula. Passère au Licèu en classa de segonda. Veniáu escolan classic e dròlle de libralha. Legissiáu Vergèli per cants e despelhucave quauquei examètres d'Omèr. Es sus aquò, per una setmana de Calènda que me menèron ai Bauç de Provença e de retorn comprère Mirèio a la librariá Calendau de Nimes. L'estiu seguènt, que « davaleriam pas » la legiguère mai d'un còp sota leis arbratges grands dei bòscs d'amont, la saupère de tèsta e de còr. La sabiáu encara i a pas tant de tèmps. Es d'aquela maniera que me faguère un país que me teniá pus a l'èstre que lo ont ère vengut viure e una lenga pus a biais que la que cresián de m'aver vestida. La de mon grand posada a son tèmps d'eu, pastada d'una sintaxi seculara, d'un chafaret de cigalas e d'un cracinar de posaraca.
Es aquela lenga, tota mistralenca pasmens, que subran grelhèt a la pluma dau poeta qu'ère a devenir. Es la que deviáu escriure desenant, la qu'escrive encara dins lo moment que siam e mai l'aguèsse cambiada de vestiment. Un ieu pus mieu èra remontat de l'enfança a travèrs l'espessor de l'autre, farlabicat d'escòla. Pròva n'èra que me sentiáu plus de me rempaïsar. Mon paire lo comprenguèt que finiguèt per me remandar a Nimes, ont m'establiguère a l'ostau dei grands e de segur dins sa lenga.
A l'enrasigament tornarmai nòu, me serviguèt la vesinança, a doas carrieras pròchas, de dos collègas de meis ans qu'avián fach lo camin parier, un, Sage, sensa quitar Nimes, l'autre, Cavalier, en davalant de París. Èran totei dos felibres. Ieu o fuguère. Lei tres, trevaires de Camarga ont Baroncelli nos reçaupèt, amics de Farfantèla, familiers d'Arle, Sant-Romieg e Malhana. Atraversaires en bicicleta dei tres pònts de legenda : Trencatalha, Tarascon, Avinhon, escalaires dei Bauç. Fogueriam dos, crese bèn, Sage e ieu, lei darriers jovents qu'aculhiguèt dins l'ostau malhanenc la vèusa dau Poèta. Fòrça tèmps après, guèrra passada, ma granda gaug foguèt d'intrar a l'ostau deis Aubanèu e de me'n faire l'amic dau lindau fins que la familha s'amorcèsse.
Me vaquí donc, d'unei se n'estonaràn benlèu, au nogau de la Provença consacrada per lei caps-d'òbra e lei beutats anticas. Crese de conèisser totei lei recantons deis Aupilhas, qu'aurai trevadas una vida. D'aquela pontannada aviam vint ans e nòstre provençalisme anava èstre curbecelat per la guèrra. Lei qu'èran deportats en Alemanha e lei qu'entretenián amb elei una correspondéncia, promesa d'avenidor, dempuei una carriereta de la ciutat d'Antonine d'Amfòs Daudet.
Aviam vint ans, eriam leis escrivans provençaus avenidors au centre dau triangle mistralenc : Arle, Avinhon, Nimes. N'i aviá d'autres que se frequentaviam. Carles Galtier qu'aviá dètz ans de mai que ieu e Max-Felip Delavoet que n'aviá tres. I aviá un ancian que nos coava. Suli-Andrieu Pèire, nascut a Aurelha dins leis Aupilhas, viviá en Lengadòc, a Aigas-Vivas, a cinc ò sièis quilomètres dau vilatge de ma grand. Entre nosautres dos regnava, verai, un grand diferènt. Lei batèstas graficas son totjorn feròças. Maudespiech l'escritura, ieu respechave Pèire e Pèire me dedicaçave sei poesias « a mon car enemic ». Lo cite aicí amb esmoguda.
A partir d'aqueu nogau felibrenc (mai Pèire èra pas felibre) e mistralenc, me siáu dich de desplegar tota Provença. Lo fau. Vau passar Durènça, Lar, Argenç, Sianha, Blèuna e Verdon, Esteron, Lop e mai Var e per finir Palhon e Vesúbia. De Nimes estant, laisse dins mon esquina la grandassa rèsta d'Occitània, de Ròse a l'Ocean, que ne descobriguère l'existéncia dins lo tèmps que me sentiguère provençau, ont me tirarián tantei poètas mòrts ò vius e amics.
Ventabren es en Provença. A Ventabren laus de Provença. Comencem a Trencatalha per tirar a Levant.
Aquelei que m'an legit, sabon la plaça que tèn Arle dins mon òbra d'escrivan. Tant coma Nimes. Per Nimes, es normau. Per Arle es una quadrupla eleccion. Eleccion de mon tèmps de felibre. Arle e son terraire: Montmajor, Fòntvièlha, lo Trebòn, la Crau. Arle e son mite: la capitala d'un Empèri, la mandrona de la Libertat. Arle motlada dins Mistrau. Dos : lo tèmps ont me i mandèron ensenhar latin, grèc e ont apondeguère lo provençau. Meteis tèmps ont pesava sus nosautres un remembre de bombardement, temps d'Arle crebada coma un uòu. Eleccion de la misèria qu'aflatava d'Argeria amb leis obriers dau ris. Tèmps de la cantata berbèra qu'anave escotar de nuech dau costat de la Trolha fantastica. Eleccion de l'aventura que menava lo Teatre de la Carriera, esmòus revolucionaris que montavan a cima amb La Liberté ou la Mort de Claudi Alranc. Quatre e fin, benlèu : eleccion que fagueriam l'un de l'autre, Joan-Maria Carlòtti e ieu a Compostèla e que montèt tanbèn a cima en Arle amb la musica de la cantata. Nòstre Arle sublim e estrifat.
Marselha èra sublima tanbèn coma me la coneguère. Sublima de son passat. Se pòt pas anar en riba de Lacidon sens cabussar dins un sòmi de Grécia antica e de copa de Giptis, qu'es tanbèn un aflat d'aventura e de vènt-larg. Coma pas seguir Piteàs lo Marselhés qu'en cèrca d'una immensitat en delà dei Colonas d'Ercul descuerp lo Cèrcle polar. Se pòt pas ni mai pensar pas a la republica medievala, son invencion de libertats borgesas e son trafec mediterranèu que li duerp Egipte e Liban amb un perfum d'espécias. Coma pas tornar per la pensada au vam d'independéncia qu'emportava Casau e Niusèla, e que tornèt sotlevar lo pòble obrier au moment de la Comuna de 71, l'un celebraire de la democracia a la marselhesa, l'autre aparaire de la Sociala, qu'apelava la Santa. La Marselha que faguèt ressòn sus quatre sègles dau poeta Rufi dins lo poeta Gelu. La granda votz de Gelu, la tornère ausir ieu dins.la persona poëtica de Jòrgi Rebol, que per ma generacion foguèt un mèstre desrevelhaire. La Marselha de Gelu e Rebol, la tòrne trobar uei encara a la Plana ont una autra generacion vèn de faire gisclar una musica e una cançon acordadas a l'actualitat mondialas e que son a córrer lei Continents. La Marselha dins sa lenga buta Provença dins nòstre sègle. Li dona sa dimension vertadiera de capitala dei mars au nivèu dau mond. Un joine escrivan de la Plana, Alèssi dell' Umbria vèn aqueste an just de publicar un libràs comol d'erudicion e d'intelligéncia : Histoire universelle de Marseille. Rèn de mai verai qu'aquel adjectiu en títol. A condicion de lo comprene coma una vocacion que foguèt realitat a de moments de poncha. De tant que Marselha montava l'escala de son destin promés per una societat tant originala, l'estatisme parisenc dei reis, deis empèris e dei republicas li ressava leis escalons. Amb l'ajuda, o cau dire, de la borgesiá autoctòna colonizada. Lo libre dona l'analisi pertinènta dau fenomèn, que uei perdura.
De mon tèmps de frequentacion marselhesa, qu'èra lo de la guèrra d'Argeria, la ciutat doblidava pas lo massacre e l'exilh armenis tot en se conflant de misèria magrebina, çò dont faguère poema en òc. E vaquí la ciutat que seriá pas sens èstre interlòpa. Nòstra capitala de totei colors.
Mai, escrivan, ramentarai un autre fenomèn, invèrs, qu'es de lenga francesa. París a tot fach per afrancesar Marselha, per la traire de sa provençalitat gostosa e geniala e per la metre en scèna en caricaturas de son lengatge atavic. Dau tèmps, Joan Balard bailejava la granda revista Les Cahiers du Sud ont aculhiguèt lei pus grands noms de la literatura francesa. Pensave totjorn a Éluard ò René Char quand escalave lei malons provençaus dau vièlh bastiment dei Galèras qu'èra lo sèti dei poetas de tria de l'ostau Balard, francés de lenga e ribanovencs d'accent.
E i aguèt la grand virapassa : Balard publiquèt en plena ocupacion nazista lo gròs quasèrn Le Génie d'oc et l'Homme méditerranéen que colorava d'avança de tencha sudista la futura Liberacion. La sonada anava fins a Tolosa, au fons de Gasconha e de Lemosin. Dins la patz retrobada la revista e son director acabèron sa carriera en gardant la color.
I aguèt una autra revista poetica dins la lenga de París e l'accent marselhés, a l'escasènça d'inflexion occitana. S'apelèt Action poétique. Ne fuguère. Es aquí que rescontrère au mieus l'esperit de la Focèa galejaira, l'autentic, la martegalada. Lei poetas que lo manejavan d'enfança èran de vertadiers poetas, e mai de la mena que se disiá engatjada, Marselha dins son pòble en soma. Rescòntre encara de còps dins de collòquis franchimands mon amic l'Enric Deluy. Sa poesia ni son accent an pas cambiat. Avèm pas perdut, ni eu ni ieu lo sovenir dau grand Joan Malrieu, que nos moriguèt en camin.
De Marselha, passe la Crau au nòrd de la montanha de l'Estèla e la mar de Bèrra sus leis aigas e sota leis avions. Es per me trobar davans l'autra Provença que disiáu, la que de l'invasion forestiera a fach un image de se en subre de se. La que dau portet de Canas a fach una capitala mondiala dau cinèma, dei carrieretas d'Antíbol una capitala europèa dau jazz poblada dei satirs e dei nimfas que Picasso a emplajats dins son musèu tant que la mar de blau fons vista de la terrassa de la ciutadèla s'es facha de ceramica. Es que podriam s'esparnhar que lo Mont Venturi se siá cambiat en Cezanne ?
M'avise qu'auriáu pogut prene la dicha invasion forestiera dau costat de la despossession pintoresca, que se podriá dire tanbèn alienacion, quand la gentry dau Flòra ò de Fifth Avenue vèn escriure seis òbras in sota teules romans e colombier vencenc. Escrivan de la carriera Sebastien Bottin, a meis oras, encara que provençau e d'accent miegjornau, ai pas mancat ni mai de rescontrar aiçavau a l'ombra deis oliviers ò sota un datier de Palm Beach lei confraires d'amondaut ò d'ailalin. Pus provençaus qu'elei sabe degun. Me sovène qu'una escriveira de nom fòrça publicat e de riba senèstra (de Sèina, pas de Ròse) m'ofriguèt un jorn son whisky dins son bastidon ipèr-provençau e sus un tamborin.
Tot comptat e rebatut, deve confessar mon pecat, França estènt França e Provença un plaser de França, de m'èstre congostat fins que de son imitacion in situ, d'abòrd qu'es en cò sieu qu'a sauput espremir son gèni en faussadura sens oblidar de tirar lei gènis a se. Es pas provençau Picasso quand coi a Valauris ? Au fons, amb totei lei Provenças alevat l'impòrt-expòrt, Far West Coral en Camarga.
Aquest laus de Provença, l'ai començat de dos biais. En passant un flume per m'empatriar en literatura. Aquò me dona lo drech de passar ara una tiera d'annadas e un autre flume per m'empatriar mai dins ma lenga victoriosa. Una gaug de ma vida fuguèt de veire de joinei provençaus faire, son tèmps vengut, mon camin a la revèrsa. N'i aguèt una còla. En me donant lo Grand Prèmi dei Letras provençalas, ai l'impression qu'es elei tanbèn que saludatz. Ne chausisse dos uei, lei dos que venián dau país de Leberon e que traversèron Ròse en Avinhon per portar sa jòia modernista, subrerealista, çò disián, dins un estagi que se teniá a Usès en Lengadòc ; una ciutat qu'es una belòia d'arquitectura e qu'es encara mai provençala que Nimes. L'un, Pèire Pessamessa deviá renovar nostra pròsa en talhant viu dins la carn plus espessa de la lenga. L'autre, lo que me prèsta uei la granda lenga poetica que s'es facha, Sèrgi Bèc, en partènt d'una Argeria magnifica e sagnosa nos a après tot de lòng de son òbra que lo país pren sa beutat d'èstre pastat de l'amor de la femna e l'amor de la femna de s'espetar en beutat dau país. Ausarai dire en envalant la vergonha que son mei fius.
En avançant dintre Provènça, anarai devèrs Tolon ont ai agut non pas un fiu, senon un fraire que i naisseguèt, besson de meis annadas. Curiosament lo coneguère dins lo quartier mai aristocratic de París, lo quinzen de sei gènts, e lo tornère trobar a cadun de mei viatges amondaut sus una mapa tota de la capitala. Menava un pauc la vida d'un « poeta maudich », escriviá dins lei cafès e de fes dins lo metrò una poesia de « diamant negre ». Venguèt a Nimes a la fin de sa vida. I moriguèt encara joine. Una carriera de garriga pòrta son nom : Enric Espieut.
Trevarai pas l'encontrada de Tolon sens mençonar lo creator dau teatre bilingüe de combat, per cu escriguère la primiera pèça dau gènre au festenau de Fòs-Amfós. Filmats per TV3, mobilizeriam tot un vilatge per aprene ai Provençaus amb lei Cascavèus penjats qu'en Provença i a totjorn un Richelieu a combatre. Neiton contunha desempuèi amb leis eròis afuselhats dau Miegjorn, 1907 ò 1917.
Ai laissat devinhar que sautariáu Var. Pasmens lei Niçards que lo passan dins l'autre sens dison que passan la frontiera. Es verai qu'abans 1860, quand votavan per Itàlia, una frontiera aquí la franquissián. Mai ieu coma vosautres passe dau departament de Var ont lo flume s'escola plus en Provença nòva, titolada Aups maritims.
Es per saludar la vila e la Comtat qu'an donat a França lo grand òme dau Risorgimento italian, de Turin a Palermo, e recebèron en escambi de Cavor la passejada deis Anglés. O confesse tornarmai. Amb Niça. La Niça encara italiana dins seis andronas e detràs sei paravènts. La Niça niçarda dins sa lenga, conservada gostosa que me parlava Francís Gag. E perqué pas ? la Niça francesa gonflada de creire parisenc, illuminada dirèctament de la Plaça de la Concòrdia a riba de Palhon betumada. A condicion que me laissan lei doas autras. E per me lei laissar amb melhorament, còmpte sus un vilatjon d'aut país, d'oliviers gigants, e de mòstras solaras dei plus grands artistas, que se ditz Coarasa, ont un cònsol-poeta convidèt en collòquis de collègas venguts d'un pauc de pertot, ont avèm toteis ensems fach la fèsta dei Musas a bandida.
Es de Coarasa que davalèt nòstre darrier poeta d'òc en lenga niçarda, Alan Pelhon, mòrt i a gaire dins tot son bòn de jovènt. Es a Niça que viu en plena creacion lo poeta-musician-pintor Joan-Luc Sauvaigo, niçard mai que degun, que m'es tanbèn coma un fiu. Dins aquest laus d'un país elegit ont pesan benlèu tròp lo ton personau e leis amistats, laissatz-me per finir mandar la crida que prèn son vam de la Tor-Manha dau senhau mistralenc ò de Ventabren, centre istoric de Provença, a la jovença de ma lenga : « Òu ! alin, sus Palhon, qué de nòu ? »
Robèrt Lafont
Sorsa del document : Lenga e país d'òc, n° 50, p. 21, 2011.